आईचे दूध अमृततुल्य - विशेष लेख

दि.१ ते ७ ऑगस्ट हा स्तनपान सप्ताह म्हणून पाळला जातो त्यानिमित्त आईच्या दुधाचे महत्त्व सांगणारा हा खास लेख....

आईचे दूध अमृततुल्य - विशेष लेख

✍ डॉ. ज्युबेदा तांबोळी  

फोटो साभार: गूगल

       मातेच्या दुधाची तुलना जगातील कुठल्याही पेयांशी अथवा कोणत्याही पदार्थाशी होवू शकत नाही, म्हणून मातेचे दूध बाळासाठी अमृततुल्य आहे.

आईच्या दुधाचे महत्त्व सांगणारे एक वास्तव व बोलके उदाहरण....

       राजधानी दिल्लीतील एका रूग्णालयात दाखल नवजात बाळासाठी दररोज १००० कि. मी. अंतरावरील लडाखमधून त्याच्या आईचे दूध येत असल्याचे सांगितले तर सहजासहजी विश्वास बसणार नाही पण ही सत्यघटना माझ्या वाचनात आली आहे.

       लेहमधील सोनम नुरबू मेमोरियल रूग्णालयात १६ जून २०२० रोजी तीस वर्षिय दोर्जे पाल्मो या महिलेने सिझेरियन पद्धतीने बाळाला जन्म दिला पण बाळाची श्वसननलिका अन्ननलिका एकत्र जोडलेले असल्याने त्याला दूध पिता येत नव्हते. त्यामुळे डॉक्टरांच्या सल्ल्यानुसार बाळाला तातडीने दिल्लीतील रूग्णालयात दाखल करण्यात आले परंतु सिझेरीनमुळे त्याच्या आईला दिल्लीला जाता आले नाही. सुरूवातीला बाळाला पावडरचे दूध पाजले जात होते पण बाळ ते दूध पीत नसल्याने मोठा प्रश्न निर्माण झाला होता. यानंतर बाळाचे वडील जिकमेंट वांगडू यांनी दररोज मालवाहू विमानाने थेट लडाखमधून आईचे दूध आणण्याची व्यवस्था केली. त्यांचे कांही मित्र लडाख विमानतळाहून दररोज विस्तारा एअरलाईन्सच्या विमानाने दिल्ली विमानतळावर दूध पाठवून देतात. यानंतर बाळाचे बाबा किंवा मामा तेथून दूध रूग्णालयात घेऊन जातात. बाळावरील शस्त्रक्रिया यशस्वी झाली असून बाळाची तब्बेत आईच्या दुधामुळे एकदम सुधारली. विशेष म्हणजे विमान कंपनीने दुधाची सेवा निःशुल्क उपलब्ध करून दिली. सदर विमान प्रवासासाठी सुमारे एक तास पंधरा मिनिटे लागतात. सांगायचं तात्पर्य आईचे दूध बाळासाठी अमृतासमान आहे.

संदर्भ: दै. पुण्यनगरी २२ जुलै २०२०

आईच्या दुधाचे महत्त्व: पौष्टिकता

       आईच्या दुधात उच्च दर्जाची प्रथिने, ओमेगा ३ फॅटी ऍसिड व बाळाला शक्ती येण्यासाठी लॅक्टोज ही नैसर्गिक साखर असते, तसेच पिष्टमय पदार्थ, स्निग्धता, खनिज द्रव्य, अ जीवनसत्त्व व पाणीदेखील आईच्या दुधात संतुलित आणि आवश्यक त्या प्रमाणात असते. महत्त्वाचे म्हणजे आईच्या दुधात पांढऱ्या पेशी भरपूर असतात. त्या रोगप्रतिकारशक्ती वाढविण्यास मदत करतात. थोडक्यात आईचे दूध बाळासाठी परिपूर्ण आहार असून, आरोग्य आणि बुद्धीवर्धक आहे. शिवाय ते निर्जंतुक असते. आईचे दूध योग्यवेळी व आवश्यकतेनुसार कोठेही बाळाला देता येते. आईचे दूध पचण्यास अगदी हलके असते. त्यामुळे अतिसार, ताप, खोकला, न्युमोनिया अशा आजारांपासून बाळाचे संरक्षण होते. दोन वर्षापर्यंत बाळाच्या मेंदूची वाढ झपाट्याने होत असते. मेंदूच्या वाढीसाठी आवश्यक असणारे ऍरोकिडाॅनिक ऍसिड आईच्या दुधात योग्य प्रमाणात असते. आईच्या दुधात टाॅरिन हे अमायनो ऍसिड असते. ते मुलाच्या नेत्रपटलांच्या गुंफणीला आवश्यक असते.

कोलेस्ट्रम अर्थात जीवनरस:

       बाळाच्या जन्मानंतर आईच्या स्तनातून चिकासारखा एक घट्ट द्रवपदार्थ पाझरतो, त्याला कोलेस्ट्रम म्हणतात. बाळाच्या जन्मानंतर लवकरात लवकर बाळाला स्तनपान द्यावे, म्हणजे महत्त्वाचे घटक आईच्या दुधातून पेशीद्वारे बाळाच्या रक्तात मिसळतात व रक्ताभिसरणाद्वारे बाळाच्या पेशीत कार्यरत होतात. तेथे त्यांची वाढ व विस्तार होतो व बाळाची प्रतिकारशक्ती कायम रहाते. महत्त्वाचे म्हणजे जंतुसंसर्ग होण्याची भीती रहात नाही. एवढेच नव्हे तर कोणत्याही ऍलर्जीपासून बाळाचे रक्षण होते.

बाळाला कोलेस्ट्रम कसे द्यावे? 

       बाळंतपण होताच बाळ रडल्याची खात्री करून घ्यावी व बाळाचे शरीर स्वच्छ सुती कपड्याने पुसून घ्यावे. तळहात व तळपाय मात्र न पुसताच बाळाला आईच्या दोन्ही स्तनांच्या आत पालथे झोपवावे म्हणजे बाळ आईला घट्ट चिकटते व आईला पान्हा फुटून स्तनात दुग्धनिर्मितीचे हार्मोन्स स्त्रवू लागतात. कारण आईच्या स्तनाग्राचा गंध व बाळाच्या हातापायाचा गंध सारखाच असतो. त्यामुळे आईच्या स्तनाला बाळाच्या हातापायाचा स्पर्श होताच बाळाला स्तनाकडे जाण्याचा मार्ग सापडतो. बाळ स्तनाचा स्पर्श स्वतःहून शोधून काढतो आणि स्तनपान घेण्यास सुरुवात करतो. पूर्वी बाळंतपण घरीच होत असे, तेंव्हा अशीच प्रथा होती. आई जन्मानंतर थोड्याच वेळात स्तनपान देत असे. त्यामुळे बाळाला आजीवन प्रतिकारशक्ती असलेला द्रव आईच्या दुधातून मिळत असे. बाळंतिणीची तब्येत बरी नसल्यास किंवा सीझर झालेले असल्यास नर्स अथवा घरच्या नातेवाईकांनी बाळाला आईच्या दोन्ही स्तनांच्या आत धरून पालथे झोपवावे आणि स्तनपान देण्यास सुरुवात करावी.

स्तनपान आईसाठी लाभदायक:

       स्तनपानाद्वारे बाळाची आईबरोबर भावनिक, मानसिक शक्ती वाढते व झोप चांगली लागते. म्हणून आईने दिवसभरात तीन ते चार वेळा संतुलित आहार घ्यावा व आपल्या बाळास स्तनपान द्यावे त्यामुळे मातेच्या आरोग्याचे धोके कमी होतात. आईचे गर्भाशय लवकर आकुंचन पावण्यास मदत होते. प्रसूतीनंतर होणारा रक्तस्त्राव कमी होतो. स्तनपान दिल्यास स्त्रियांना स्तनाचा कर्करोग होण्याची शक्यता कमी असते. आरोग्य संघटनेच्या अभ्यासानुसार जगभरात दरवर्षी आठ लाख बालकांचा तर वीस हजार महिलांचा कर्करोगाने मृत्यू होतो. हे टाळण्यासाठी बाळाच्या जन्मानंतर लवकरात लवकर आणि किमान दीड ते दोन वर्षापर्यंत मातेने बाळाला स्तनपान दिले पाहिजे. स्तनपान दिल्यास गर्भारपणात वाढलेले वजन सहज कमी होते. दररोज ५०० कॅलरीज कमी होतात. त्यामुळे स्त्रियांना वजन कमी करण्यासाठी कुठलाही खटाटोप करण्याची गरज नसते. आजकाल आपले सौंदर्य कमी होईल म्हणून स्तनपान न देण्याची पद्धत वापरली जाते. भावी काळात अशा मुलाने म्हणजे आईचे दूध मिळाले नसलेल्या मुलाने आईला घराबाहेर काढले किंवा दुर्लक्ष केले तर नवल वाटायला नको.

       म्हणून सांगावेसे वाटते की बाळाच्या आरोग्याचा विचार करून मनसोक्त स्तनपान द्यावे. बाळाला स्तनपान देणे बाळ दिसामिसांनी वाढतांना बघणे हा स्त्रीच्या आयुष्यातील सर्वोच्च आनंदाचा क्षण असतो. तो आनंद घेऊन आपल्या बाळाचे भावी आयुष्य निरोगी करावे. उज्ज्वल करावे हीच सर्व मातांना कळकळीची विनंती ।